વિશ્વવિખ્યાત ખગોળશાસ્ત્રી આચાર્ય આર્યભટ્ટ - જન્મ દિવસ (21 માર્ચ ) પર એક પરિચય !!
ખગોળ શાસ્ત્ર નો અર્થ છે ગ્રહ, નક્ષત્ર ની સ્થિતિ અને ગતિ ને આધારે પંચાંગ નું નિર્માણ, જેના વડે શુભ કાર્યો માટે ઉચિત મુહુર્ત સહાય . આ ક્ષેત્ર માં ભારતનું નામનાં ડંકા દુનિયામાં વગાડનારા વૈજ્ઞાનિક આર્યભટ્ટ નાં સમયમાં અંગ્રેજી તિથિઓ પ્રચલિત ન હતી .
પોતાના એક ગ્રંથમાં એમને કલિયુગ નાં 3,600 વર્ષ પછી માધ્યમ મેષ સંક્રાંતિ એ પોતાની આયુ 23 વર્ષ બતાવી હતી . એ આધારે વિદ્વાન એમની જન્મતિથી 21 માર્ચ 476 ઈ . મને છે .
એમના જનસ્થાન વિષે પણ વિદ્વાનો અને ઈતિહાસકારોમાં મતભેદ છે . એમને સ્વયં પોતાનું જન્મસ્થાન કુસુમપુર જણાવ્યું છે . કુસુમપુર નો અર્થ ફૂલોનું નગર . એને વિદ્વાનો આજકાલ પાટલીપુત્ર અથવા પાતાના જણાવે છે . 973 ઈ. માં ભારત આવેલ પર્શિયા નાં વિદ્વાન અલ્બેરુની એ પણ પોતાની યાત્રા વર્ણન માં 'કુસુમપુર ના આર્યભટ્ટ' ની ચર્ચા અનેક સ્થાનો પર કરી છે .
ઘણા વિદ્વાનો નો મત એવો છે કે એમના પંચાંગ નું પ્રચલન ઉત્તર ની અપેક્ષા દક્ષીણ માં અધિક છે, માટે કુસુમપુર કોઈ દક્ષીણ ભારતીય નગર હશે . અમુક લોકો એને વિન્ધ્ય પર્વત નાં દક્ષીણ માં વહેતી નર્મદા અને ગોદાવરી ની વચ્ચેનું કોઈ સ્થાન બતાવે છે .અમુક વિદ્વાનો આર્યભટ્ટ ને કેરલ નિવાસી માને છે .
જોવા જઈએ તો આર્યભટ્ટ ગણિત, ખગોળ કે જ્યોતિષ નાં ક્ષેત્ર માં પહેલા ભારતોય વૈજ્ઞાનિક નાતા; પણ એમના સમય સુધી જૂની અધિકાંશ ગનાનાઓ અને માન્યતાઓ વિફળ થઇ ચુકી હતી .પૈતામાહ સિધ્ધાંત, સૌર સિધ્ધાંત, વશિષ્ઠ સિધ્ધાંત, રુમક સિધ્ધાંત અને પૌલિશ સિધ્ધાંત એમ પાંચેવ સિદ્ધાંતો જુના થઇ ચુક્યા હતા . એમના બતાવ્યા પ્રમાણે ગ્રહો ની સ્થિતિ, અને ગ્રહોના સમય વગેરે ની પ્રત્યક્ષ સ્થિતિ માં ઘણું અંતર મળતું હતું। આજ કારણે ભારતીય જ્યોતિષ ઓઅર થી લોકોનો વિશ્વાસ ઉઠી ગયો।એવામાં લોકો આને અવૈજ્ઞાનિક અને અપૂર્ણ માની વિદેશી અને વિધર્મી પંચાંગો તરફ ઝૂકવા લાગ્યા હતા .
આચાર્ય આર્યભટ્ટે અ સ્થિતિ ને સમજી અ શાસ્ત્ર નું ગહન અધ્યયન કર્યું અને એની ત્રુટીઓ ને દુર્કારી નવા પ્રકારે જનતા સામે પ્રસ્તુત કર્યું . એમને પૃથ્વી તથા અન્ય ગ્રહો ની પોતાની ધુરી તથા સૂર્ય ની આસપાસ ભ્રમણ કરવાની ગતિ ના આધારે પોતાની ગણનાઓ કરી .
એનાથી લોકો ને ફરીથી ભારતીય ખગોળીય અને જ્યોતિષ પર વિશ્વાસ જામી ગયો . એજ કારણથી લોકો એને ભારતીય ખગોળશાસ્ત્ર નાં પ્રવર્તક પણ માને છે . એમને એક સ્થાન પર સ્વયં ને 'કુલપ આર્યભટ્ટ' કહ્યા છે . એનો અર્થ અમુક વિદ્વાનો એ કરે છે કે તેઓ નાલંદા વિશ્વવિદ્યાલય નાં કુલપતિ પણ હતા .
એમનો ગ્રંથ 'આર્યભટિયમ' દ્વારા આપણને એમની મહત્વપૂર્ણ શોધ અને સંશોધનો ની જાણકારી મળે છે. એમાં કુલ 121 શ્લોક છે, જેને ગીતીકાપાડ, ગણીતપાદ, કાલક્રીયાપાદ અને ગોલાપાદ નામક ચાર ભાગો માં વહેંચાયેલ છે.
વૃત્ત ની પરિધિ અને એનો વ્યાસ નાં સંબંધ ને 'પાઈ' કહે છે . આર્યભટ્ટ દ્વારા બતાવાયેલ એના માપનેજ આજે પણ ગણિત માં પ્રયોગ કરાય છે . ઉપરાંત પૃથ્વી, ચંદ્રમાં બગેરે ગ્રહો નાં પ્રકાશ નું રહસ્ય, પડછાયા નું માપ, કાળગણના, બીજગણિત, ત્રિકોણમિતિ, વ્યસ્ત્વીધી, મૂળ-વ્યાજ, સૂર્યોદય અને સુર્યાસ્ત ને વિષે પણ એમને નિશ્ચિત સિધ્ધાંત બતાવ્યા .
આચાર્ય આર્યભટ્ટ ની આ શોધો થી ગણિત અને ખગોળ નું પરિદ્રશ્ય બદલાઈ ગયું . એમના યોગદાન ને સદા યાદ રાખવા માટે 19 એપ્રિલ 1975 માં અંતરીક્ષ માં સ્થાપિત કરાયેલ ભારત માજ નિર્મિત પ્રથમ કૃત્રિમ ઉપગ્રહ નું નામ 'આર્યભટ્ટ' રાખવામાં આવેલું .
विश्वविख्यात खगोलशास्त्री आचार्य आर्यभट - जन्म-दिवस (21 मार्च) पर एक परिचय !!
खगोलशास्त्र का अर्थ है ग्रह, नक्षत्रों की स्थिति एवं गति के आधार पर पचांग का निर्माण, जिससे शुभ कार्यों के लिए उचित मुहूर्त निकाला जा सके। इस क्षेत्र में भारत का लोहा दुनिया को मनवाने वाले वैज्ञानिक आर्यभट के समय में अंग्रेजी तिथियाँ प्रचलित नहीं थीं।
अपने एक ग्रन्थ में उन्होंने कलियुग के 3,600 वर्ष बाद की मध्यम मेष संक्रान्ति को अपनी आयु 23 वर्ष बतायी है। इस आधार पर विद्वान् उनकी जन्मतिथि 21 मार्च, 476 ई0 मानते हैं।
उनके जन्मस्थान के बारे में भी विद्वानों एवं इतिहासकारों में मतभेद हैं। उन्होंने स्वयं अपना जन्मस्थान कुसुमपुर बताया है। कुसुमपुर का अर्थ है फूलों का नगर। इसे विद्वान् लोग आजकल पाटलिपुत्र या पटना बताते हैं। 973 ई0 में भारत आये पर्शिया के विद्वान अलबेरूनी ने भी अपने यात्रा वर्णन में ‘कुसुमपुर के आर्यभट’ की चर्चा अनेक स्थानों पर की है।
कुछ विद्वानों का मत है कि उनके पंचांगों का प्रचलन उत्तर की अपेक्षा दक्षिण में अधिक है, इसलिए कुसुमपुर कोई दक्षिण भारतीय नगर होगा। कुछ लोग इसे विन्ध्य पर्वत के दक्षिण में बहने वाली नर्मदा और गोदावरी के बीच का कोई स्थान बताते हैं। कुछ विद्वान आर्यभट को केरल निवासी मानते हैं।
यद्यपि आचार्य आर्यभट गणित, खगोल या ज्योतिष के क्षेत्र में पहले भारतीय वैज्ञानिक नहीं थे; पर उनके समय तक पुरानी अधिकांश गणनाएँ एवं मान्यताएँ विफल हो चुकी थीं। पैतामह सिद्धान्त, सौर सिद्धान्त, वसिष्ठ सिद्धान्त, रोमक सिद्धान्त और पौलिष सिद्धान्त, यह पाँचों सिद्धान्त पुराने पड़ चुके थे। इनके आधार पर बतायी गयी ग्रहों की स्थिति तथा ग्रहण के समय आदि की प्रत्यक्ष स्थिति में काफी अन्तर मिलता था। इस कारण भारतीय ज्योतिष पर से लोगों का विश्वास उठ गया। ऐसे में लोग इन्हें अवैज्ञानिक एवं अपूर्ण मानकर विदेशी एवं विधर्मी पंचांगों की ओर झुकने लगे थे।
आचार्य आर्यभट ने इस स्थिति का समझकर इस शास्त्र का गहन अध्ययन किया और उसकी कमियों को दूरकर नये प्रकार से जनता के सम्मुख प्रस्तुत किया। उन्होंने पृथ्वी तथा अन्य ग्रहों की अपनी धुरी तथा सूर्य के आसपास घूमने की गति के आधार पर अपनी गणनाएँ कीं।
इससे लोगों का विश्वास फिर से भारतीय खगोलविद्या एवं ज्योतिष पर जम गया। इसी कारण लोग उन्हें भारतीय खगोलशास्त्र का प्रवर्तक भी मानते हैं। उन्होंने एक स्थान पर स्वयं को 'कुलप आर्यभट' कहा है। इसका अर्थ कुछ विद्वान् यह लगाते हैं कि वे नालन्दा विश्वविद्यालय के कुलपति भी थे।
उनके ग्रन्थ ‘आर्यभटीयम्’ से हमें उनकी महत्वपूर्ण खोज एवं शोध की जानकारी मिलती है। इसमें कुल 121 श्लोक हैं, जिन्हें गीतिकापाद, गणितपाद, कालक्रियापाद और गोलापाद नामक चार भागों में बाँटा है।
वृत्त की परिधि और उसके व्यास के संबंध को ‘पाई’ कहते हैं। आर्यभट द्वारा बताये गये इसके मान को ही आज भी गणित में प्रयोग किया जाता है। इसके अतिरिक्त पृथ्वी, चन्द्रमा आदि ग्रहों के प्रकाश का रहस्य, छाया का मापन, कालगणना, बीजगणित, त्रिकोणमिति, व्यस्तविधि, मूल-ब्याज, सूर्योदय व सूर्यास्त के बारे में भी उन्होंने निश्चित सिद्धान्त बताये।
आचार्य आर्यभट की इन खोजों से गणित एवं खगोल का परिदृश्य बदल गया। उनके योगदान को सदा स्मरण रखने के लिए 19 अप्रैल , 1975 को अन्तरिक्ष में स्थापित किये गये भारत में ही निर्मित प्रथम कृत्रिम उपग्रह का नाम ‘आर्यभट’ रखा गया।
ખગોળ શાસ્ત્ર નો અર્થ છે ગ્રહ, નક્ષત્ર ની સ્થિતિ અને ગતિ ને આધારે પંચાંગ નું નિર્માણ, જેના વડે શુભ કાર્યો માટે ઉચિત મુહુર્ત સહાય . આ ક્ષેત્ર માં ભારતનું નામનાં ડંકા દુનિયામાં વગાડનારા વૈજ્ઞાનિક આર્યભટ્ટ નાં સમયમાં અંગ્રેજી તિથિઓ પ્રચલિત ન હતી .
પોતાના એક ગ્રંથમાં એમને કલિયુગ નાં 3,600 વર્ષ પછી માધ્યમ મેષ સંક્રાંતિ એ પોતાની આયુ 23 વર્ષ બતાવી હતી . એ આધારે વિદ્વાન એમની જન્મતિથી 21 માર્ચ 476 ઈ . મને છે .
એમના જનસ્થાન વિષે પણ વિદ્વાનો અને ઈતિહાસકારોમાં મતભેદ છે . એમને સ્વયં પોતાનું જન્મસ્થાન કુસુમપુર જણાવ્યું છે . કુસુમપુર નો અર્થ ફૂલોનું નગર . એને વિદ્વાનો આજકાલ પાટલીપુત્ર અથવા પાતાના જણાવે છે . 973 ઈ. માં ભારત આવેલ પર્શિયા નાં વિદ્વાન અલ્બેરુની એ પણ પોતાની યાત્રા વર્ણન માં 'કુસુમપુર ના આર્યભટ્ટ' ની ચર્ચા અનેક સ્થાનો પર કરી છે .
ઘણા વિદ્વાનો નો મત એવો છે કે એમના પંચાંગ નું પ્રચલન ઉત્તર ની અપેક્ષા દક્ષીણ માં અધિક છે, માટે કુસુમપુર કોઈ દક્ષીણ ભારતીય નગર હશે . અમુક લોકો એને વિન્ધ્ય પર્વત નાં દક્ષીણ માં વહેતી નર્મદા અને ગોદાવરી ની વચ્ચેનું કોઈ સ્થાન બતાવે છે .અમુક વિદ્વાનો આર્યભટ્ટ ને કેરલ નિવાસી માને છે .
જોવા જઈએ તો આર્યભટ્ટ ગણિત, ખગોળ કે જ્યોતિષ નાં ક્ષેત્ર માં પહેલા ભારતોય વૈજ્ઞાનિક નાતા; પણ એમના સમય સુધી જૂની અધિકાંશ ગનાનાઓ અને માન્યતાઓ વિફળ થઇ ચુકી હતી .પૈતામાહ સિધ્ધાંત, સૌર સિધ્ધાંત, વશિષ્ઠ સિધ્ધાંત, રુમક સિધ્ધાંત અને પૌલિશ સિધ્ધાંત એમ પાંચેવ સિદ્ધાંતો જુના થઇ ચુક્યા હતા . એમના બતાવ્યા પ્રમાણે ગ્રહો ની સ્થિતિ, અને ગ્રહોના સમય વગેરે ની પ્રત્યક્ષ સ્થિતિ માં ઘણું અંતર મળતું હતું। આજ કારણે ભારતીય જ્યોતિષ ઓઅર થી લોકોનો વિશ્વાસ ઉઠી ગયો।એવામાં લોકો આને અવૈજ્ઞાનિક અને અપૂર્ણ માની વિદેશી અને વિધર્મી પંચાંગો તરફ ઝૂકવા લાગ્યા હતા .
આચાર્ય આર્યભટ્ટે અ સ્થિતિ ને સમજી અ શાસ્ત્ર નું ગહન અધ્યયન કર્યું અને એની ત્રુટીઓ ને દુર્કારી નવા પ્રકારે જનતા સામે પ્રસ્તુત કર્યું . એમને પૃથ્વી તથા અન્ય ગ્રહો ની પોતાની ધુરી તથા સૂર્ય ની આસપાસ ભ્રમણ કરવાની ગતિ ના આધારે પોતાની ગણનાઓ કરી .
એનાથી લોકો ને ફરીથી ભારતીય ખગોળીય અને જ્યોતિષ પર વિશ્વાસ જામી ગયો . એજ કારણથી લોકો એને ભારતીય ખગોળશાસ્ત્ર નાં પ્રવર્તક પણ માને છે . એમને એક સ્થાન પર સ્વયં ને 'કુલપ આર્યભટ્ટ' કહ્યા છે . એનો અર્થ અમુક વિદ્વાનો એ કરે છે કે તેઓ નાલંદા વિશ્વવિદ્યાલય નાં કુલપતિ પણ હતા .
એમનો ગ્રંથ 'આર્યભટિયમ' દ્વારા આપણને એમની મહત્વપૂર્ણ શોધ અને સંશોધનો ની જાણકારી મળે છે. એમાં કુલ 121 શ્લોક છે, જેને ગીતીકાપાડ, ગણીતપાદ, કાલક્રીયાપાદ અને ગોલાપાદ નામક ચાર ભાગો માં વહેંચાયેલ છે.
વૃત્ત ની પરિધિ અને એનો વ્યાસ નાં સંબંધ ને 'પાઈ' કહે છે . આર્યભટ્ટ દ્વારા બતાવાયેલ એના માપનેજ આજે પણ ગણિત માં પ્રયોગ કરાય છે . ઉપરાંત પૃથ્વી, ચંદ્રમાં બગેરે ગ્રહો નાં પ્રકાશ નું રહસ્ય, પડછાયા નું માપ, કાળગણના, બીજગણિત, ત્રિકોણમિતિ, વ્યસ્ત્વીધી, મૂળ-વ્યાજ, સૂર્યોદય અને સુર્યાસ્ત ને વિષે પણ એમને નિશ્ચિત સિધ્ધાંત બતાવ્યા .
આચાર્ય આર્યભટ્ટ ની આ શોધો થી ગણિત અને ખગોળ નું પરિદ્રશ્ય બદલાઈ ગયું . એમના યોગદાન ને સદા યાદ રાખવા માટે 19 એપ્રિલ 1975 માં અંતરીક્ષ માં સ્થાપિત કરાયેલ ભારત માજ નિર્મિત પ્રથમ કૃત્રિમ ઉપગ્રહ નું નામ 'આર્યભટ્ટ' રાખવામાં આવેલું .
विश्वविख्यात खगोलशास्त्री आचार्य आर्यभट - जन्म-दिवस (21 मार्च) पर एक परिचय !!
खगोलशास्त्र का अर्थ है ग्रह, नक्षत्रों की स्थिति एवं गति के आधार पर पचांग का निर्माण, जिससे शुभ कार्यों के लिए उचित मुहूर्त निकाला जा सके। इस क्षेत्र में भारत का लोहा दुनिया को मनवाने वाले वैज्ञानिक आर्यभट के समय में अंग्रेजी तिथियाँ प्रचलित नहीं थीं।
अपने एक ग्रन्थ में उन्होंने कलियुग के 3,600 वर्ष बाद की मध्यम मेष संक्रान्ति को अपनी आयु 23 वर्ष बतायी है। इस आधार पर विद्वान् उनकी जन्मतिथि 21 मार्च, 476 ई0 मानते हैं।
उनके जन्मस्थान के बारे में भी विद्वानों एवं इतिहासकारों में मतभेद हैं। उन्होंने स्वयं अपना जन्मस्थान कुसुमपुर बताया है। कुसुमपुर का अर्थ है फूलों का नगर। इसे विद्वान् लोग आजकल पाटलिपुत्र या पटना बताते हैं। 973 ई0 में भारत आये पर्शिया के विद्वान अलबेरूनी ने भी अपने यात्रा वर्णन में ‘कुसुमपुर के आर्यभट’ की चर्चा अनेक स्थानों पर की है।
कुछ विद्वानों का मत है कि उनके पंचांगों का प्रचलन उत्तर की अपेक्षा दक्षिण में अधिक है, इसलिए कुसुमपुर कोई दक्षिण भारतीय नगर होगा। कुछ लोग इसे विन्ध्य पर्वत के दक्षिण में बहने वाली नर्मदा और गोदावरी के बीच का कोई स्थान बताते हैं। कुछ विद्वान आर्यभट को केरल निवासी मानते हैं।
यद्यपि आचार्य आर्यभट गणित, खगोल या ज्योतिष के क्षेत्र में पहले भारतीय वैज्ञानिक नहीं थे; पर उनके समय तक पुरानी अधिकांश गणनाएँ एवं मान्यताएँ विफल हो चुकी थीं। पैतामह सिद्धान्त, सौर सिद्धान्त, वसिष्ठ सिद्धान्त, रोमक सिद्धान्त और पौलिष सिद्धान्त, यह पाँचों सिद्धान्त पुराने पड़ चुके थे। इनके आधार पर बतायी गयी ग्रहों की स्थिति तथा ग्रहण के समय आदि की प्रत्यक्ष स्थिति में काफी अन्तर मिलता था। इस कारण भारतीय ज्योतिष पर से लोगों का विश्वास उठ गया। ऐसे में लोग इन्हें अवैज्ञानिक एवं अपूर्ण मानकर विदेशी एवं विधर्मी पंचांगों की ओर झुकने लगे थे।
आचार्य आर्यभट ने इस स्थिति का समझकर इस शास्त्र का गहन अध्ययन किया और उसकी कमियों को दूरकर नये प्रकार से जनता के सम्मुख प्रस्तुत किया। उन्होंने पृथ्वी तथा अन्य ग्रहों की अपनी धुरी तथा सूर्य के आसपास घूमने की गति के आधार पर अपनी गणनाएँ कीं।
इससे लोगों का विश्वास फिर से भारतीय खगोलविद्या एवं ज्योतिष पर जम गया। इसी कारण लोग उन्हें भारतीय खगोलशास्त्र का प्रवर्तक भी मानते हैं। उन्होंने एक स्थान पर स्वयं को 'कुलप आर्यभट' कहा है। इसका अर्थ कुछ विद्वान् यह लगाते हैं कि वे नालन्दा विश्वविद्यालय के कुलपति भी थे।
उनके ग्रन्थ ‘आर्यभटीयम्’ से हमें उनकी महत्वपूर्ण खोज एवं शोध की जानकारी मिलती है। इसमें कुल 121 श्लोक हैं, जिन्हें गीतिकापाद, गणितपाद, कालक्रियापाद और गोलापाद नामक चार भागों में बाँटा है।
वृत्त की परिधि और उसके व्यास के संबंध को ‘पाई’ कहते हैं। आर्यभट द्वारा बताये गये इसके मान को ही आज भी गणित में प्रयोग किया जाता है। इसके अतिरिक्त पृथ्वी, चन्द्रमा आदि ग्रहों के प्रकाश का रहस्य, छाया का मापन, कालगणना, बीजगणित, त्रिकोणमिति, व्यस्तविधि, मूल-ब्याज, सूर्योदय व सूर्यास्त के बारे में भी उन्होंने निश्चित सिद्धान्त बताये।
आचार्य आर्यभट की इन खोजों से गणित एवं खगोल का परिदृश्य बदल गया। उनके योगदान को सदा स्मरण रखने के लिए 19 अप्रैल , 1975 को अन्तरिक्ष में स्थापित किये गये भारत में ही निर्मित प्रथम कृत्रिम उपग्रह का नाम ‘आर्यभट’ रखा गया।
No comments:
Post a Comment