જનોઈ

જનોઈ

યજ્ઞોપવીત (જણીઓ) એક સંસ્કાર છે . એના પછીજ દ્વિજ બાળકને યજ્ઞ તથા સ્વાધ્યાય કરવાનો અધિકાર મળે છે . યજ્ઞોપવીત ધારણ કરવાના મૂળ માં એક વૈજ્ઞાનિક પૃષ્ઠભૂમિ છે . શરીર નાં પૃષ્ઠભાગમાં પીઠ પર જતી એક પ્રાકૃતિક રેખા છે જે વિદ્યુત પ્રવાહ ની જેમ કાર્ય કરે છે. આ રેખા જમણા ખભા થી કમર સુધી માં સ્થિત હોય છે. અ નૈસર્ગિક રેખા અતિ સુક્ષ્મ નસ છે. એનું સ્વરૂપ લાજવંતી વનસ્પતિ જેવું હોય છે. જો આ નસ સંકોચિત અવસ્થામાં હોય તો મનુષ્ય કામ-કરોડા વગેરે વિકારો ની સીમા નથી લાંઘી શકતો. પોતાના ખભા પર યજ્ઞોપવીત છે એનો એકમાત્ર ખ્યાલ રહેવાથી મનુષ્ય ભ્રષ્ટાચાર થી દુર રહે છે. જો એની પ્રાકૃતિક નસ નું સંકોચન થવાને કારણે એમાં નિહિત વિકાર ઓછા થઇ જાય તો આશ્ચર્ય નથી. માટે બધા ધર્મો માં કોઈને કોઈ કારણે યજ્ઞોપવીત ધારણ કરવામાં આવે છે. સાર્નાથની અતિ પ્રાચીન બુદ્ધ પ્રતિમા નું સુક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરતા એની છાતી પર યજ્ઞોપવીત ની સુક્ષ્મ રેખા દેખાય છે. યજ્ઞોપવીત ફક્ત ધર્માજ્ઞા નહિ પણ આરોગ્ય નું પોષક પણ છે, માટે એને સદા ધારણ કરવું જોઈએ. શાસ્ત્રો માં જમણા કાન માં મહાત્મ્ય નું વર્ણન કરાયું છે. આદિત્ય, વાસુ, રુદ્ર, વાયુ, અગ્નિ, ધર્મ, વેદ, આપ, સોમ,અને સૂર્ય વગેરે દેવતાઓ ણો નિવાસ જમણા કાનમાં હોવાને કારણ એને જમણા હાથથી ફક્ત સ્પર્શ કર્તાની સાથે આચમન નું ફળ મળી જાય છે. જો આવા પવિત્ર જમણા કાન પર યજ્ઞોપવીત રાખવામાં આવે તો કોઈજ ખોટું નથી. 

યથા નિવાની દક્ષીણ કારણ યજ્ઞોપવીત કૃત્વા મુત્રપૂરીષે વિસૃજતે 

એટલે , મળ  વિસર્જન અને મૂત્ર વિસર્જન સમયે જમણે કાને જનોઈ રાખવું આવશ્યક છે. તમારી અસુચિત અવસ્થા ને સૂચિત કરવા માટે પણ આ કૃત્ય ઉપયુક્ત સિદ્ધ થાય છે. હાથ પગ ધોયી અને કોગળા કરી જનોઈ કાન પરથી ઉતારવું. આ નિયમ ણા મૂળમાં શાસ્ત્રીય કારણ એ છે કે શરીરના નાભી પ્રદેશ થી ઉપર ણો ભાગ ધાર્મિક ક્રિયા માટે પવિત્ર અને એની નીચે ણો હિસ્સો અપવિત્ર માનવામાં આવ્યો છે.

જમણા કાનને એટલું મહત્વ આપવામાં વૈજ્ઞાનિક કારણ એ છે કે આ કાન ની નસ, ગુપ્તેન્દ્રિય અને અંડકોષ ની સાથે જોડાઈ હોય અભિન્ન સબંધ છે. મુત્રોત્સર્ગ સમયે સુક્ષ્મ વીર્ય સ્ત્રાવ થવાની સંભાવના રહે છે. જમણા કાનને બ્રહ્મસૂત્ર માં લપેટવાથી શુક્રનાશ થી બચાવ થાય છે. આ વાત આયુર્વેદ ની દ્રષ્ટિ થી પણ સિદ્ધ થઇ છે જો વારંવાર સ્વપ્નદોષ થતો હોય તો જમણે કાને બ્રહ્મસૂત્ર લપેટીને સુવાથી રોગ દુર થઇ જાય છે. 

પથારીમાં પેશાબ કરનારા છોકરા ને જમણે કાને દોરો બાંધવાથી આ પ્રવૃત્તિ અટકી જાય છે. કોઈ પણ ઉચ્છૃંખલ જાનવર ણો જમણો કાન પકડવાથી તે એજ ક્ષણે નરમ થઇ જાય છે. અન્વૃધ્ધી ણા સાત કારણ છે. મુત્રાજ અન્દ્વૃદ્ધી એમાંથી એક છે. જમણો કાન સૂત્રવેષઠિત થવાથી મુત્રાજ અન્દ્વૃધ્ધી ણો પ્રતિકાર થાય છે. આ બધા કારણો થી મૂત્ર તથા પુરીષોત્સર્ગ કરતી વખતે જમણા કાન પર જનોઈ રાખવાની આજ્ઞા છે.

 
जनेऊ

यज्ञोपवीत (जनेऊ) एक संस्कार है। इसके बाद ही द्विज बालक को यज्ञ तथा स्वाध्याय करने का अधिकार प्राप्त होता है। यज्ञोपवीत धारण करने के मूल में एक वैज्ञानिक पृष्ठभूमि भी है। शरीर के पृष्ठभाग में पीठ पर जाने वाली एक प्राकृतिक रेखा है जो विद्युत प्रवाह की तरह कार्य करती है। यह रेखा दाएं कंधे से लेकर कटि प्रदेश तक स्थित होती है। यह नैसर्गिक रेखा अति सूक्ष्म नस है। इसका स्वरूप लाजवंती वनस्पति की तरह होता है। यदि यह नस संकोचित अवस्था में हो तो मनुष्य काम-क्रोधादि विकारों की सीमा नहीं लांघ पाता। अपने कंधे पर यज्ञोपवीत है इसका मात्र एहसास होने से ही मनुष्य भ्रष्टाचार से परावृत्त होने लगता है। यदि उसकी प्राकृतिक नस का संकोच होने के कारण उसमें निहित विकार कम हो जाए तो कोई आश्यर्च नहीं है। इसीलिए सभी धर्मों में किसी न किसी कारणवश यज्ञोपवीत धारण किया जाता है। सारनाथ की अति प्राचीन बुद्ध प्रतिमा का सूक्ष्म निरीक्षण करने से उसकी छाती पर यज्ञोपवीत की सूक्ष्म रेखा दिखाई देती है। यज्ञोपवीत केवल धर्माज्ञा ही नहीं बल्कि आरोग्य का पोषक भी है, अतएव एसका सदैव धारण करना चाहिए। शास्त्रों में दाएं कान में माहात्म्य का वर्णन भी किया गया है। आदित्य, वसु, रूद्र, वायु, अगि्न, धर्म, वेद, आप, सोम एवं सूर्य आदि देवताओं का निवास दाएं कान में होने के कारण उसे दाएं हाथ से सिर्फ स्पर्श करने पर भी आचमन का फल प्राप्त होता है। यदि ऎसे पवित्र दाएं कान पर यज्ञोपवीत रखा जाए तो अशुचित्व नहीं रहता।

यथा-निवीनी दक्षिण कर्णे यज्ञोपवीतं कृत्वा मूत्रपुरीषे विसृजेत।
अर्थात ---------अशौच एवं मूत्र विसर्जन के समय दाएं कान पर जनेऊ रखना आवश्यक है। अपनी अशुचि अवस्था को सूचित करने के लिए भी यह कृत्य उपयुक्त सिद्ध होता है। हाथ पैर धोकर और कुल्ला करके जनेऊ कान पर से उतारें। इस नियम के मूल में शास्त्रीय कारण यह है कि शरीर के नाभि प्रदेश से ऊपरी भाग धार्मिक क्रिया के लिए पवित्र और उसके नीचे का हिस्सा अपवित्र माना गया है।

दाएं कान को इतना महत्व देने का वैज्ञानिक कारण यह है कि इस कान की नस, गुप्तेंद्रिय और अंडकोष का आपस में अभिन्न संबंध है। मूत्रोत्सर्ग के समय सूक्ष्म वीर्य स्त्राव होने की संभावना रहती है। दाएं कान को ब्रrासूत्र में लपेटने पर शुक्र नाश से बचाव होता है। यह बात आयुर्वेद की दृष्टि से भी सिद्ध हुई है। यदि बार-बार स्वप्नदोष होता हो तो दायां कान ब्रrासूत्र से बांधकर सोने से रोग दूर हो जाता है।
बिस्तर में पेशाब करने वाले लडकों को दाएं कान में धागा बांधने से यह प्रवृत्ति रूक जाती है। किसी भी उच्छृंखल जानवर का दायां कान पकडने से वह उसी क्षण नरम हो जाता है। अंडवृद्धि के सात कारण हैं। मूत्रज अंडवृद्धि उनमें से एक है। दायां कान सूत्रवेष्टित होने पर मूत्रज अंडवृद्धि का प्रतिकार होता है। इन सभी कारणों से मूत्र तथा पुरीषोत्सर्ग करते समय दाएं कान पर जनेऊ रखने की शास्त्रीय आज्ञा है।